De helende werking van menselijke aanraking in tijden van disconnectie

Prof. Dr. Strauss, kunt u de rol van fysieke aanraking in de overleving van te vroeg geboren baby's beschrijven, en het bewijs daarvoor?

Tot 15 jaar geleden was de neonatale intensivecareafdeling (NICU, Neonatal Intensive Care Unit) een plek met veel lawaai, fluorescerend licht aan het plafond en pijnlijke prikkels. Het was vaak een enge omgeving voor baby's en heel anders dan het leven in de comfortabele baarmoeder van hun moeders. Ouders waren bang om hun baby van slechts 500 gram of een kilo aan te raken. Wij, de artsen, benadrukten het ook niet voldoende. Na verloop van tijd, met meer onderzoek naar de rol van menselijke aanraking en pijnpreventie, zijn we echter gaan inzien dat die aanraking uiterst belangrijk is. Als mensen elkaar aanraken, dan komt er oxytocine vrij. Dat is het "bindingshormoon" of "liefdeshormoon". Zodra oxytocine vrijkomt, daalt de bloeddruk en begint het passieve, sympatische zenuwstelsel te werken. Tijdens de geboorte schiet bijvoorbeeld het oxytocineniveau van de moeder omhoog. Onmiddellijk na de geboorte komt er binding tot stand tussen de moeder en de baby vanwege de absurde hoeveelheden oxytocine die in haar systeem vrijkomen. Verschillende andere studies toonden aan dat verzorging door middel van huid-op-huidcontact helpt om het immuunsysteem van de baby te ontwikkelen, een positief effect heeft op de gewichtstoename, de productie van moedermelk verbetert en moeder en baby meer ontspannen maakt tijdens de zeer stressvolle tijd op de neonatale intensivecareafdeling.

De laatste studies richten zich op de ontwikkeling van de hersenen. Onze volwassen hersenen zien eruit als een walnoot, met veel plooien en vouwen. Het brein van een te vroeg geboren baby ziet er niet zo uit. Met 26 weken is het brein nog helemaal glad. Dit betekent dat de hersenen zich nog steeds ontwikkelen gedurende de periode die baby's in de couveuse op de neonatale intensivecareafdeling doorbrengen. Een studie waarbij gebruik is gemaakt van hersen-MRI's van premature baby's toonde aan dat de baby's waarvan de ouders hen niet aanraakte of met hen praatte terwijl ze in de couveuse lagen, minder ontwikkelde temporale kwabben hadden. De temporale kwab is het gebied van de hersenen dat verantwoordelijk is voor het luisteren en communiceren. Bij de baby's waartegen niet gepraat werd of die niet aangeraakt werden, bleef dit plat – geen rimpels, vouwen of plooien. Deze zintuiglijke ontbering – dat wil zeggen te weinig menselijke aanraking of verbale stimulatie – vertraagde de ontwikkeling van de hersenen. Tot slot toonden andere studies in Afrika aan dat verzorging met huid-op-huidcontact het sterftecijfer onder premature baby's met 20 procent heeft verlaagd.

Sinds de COVID-19-pandemie zijn er veel baby's geboren onder stressvolle ziekenhuisomstandigheden – ook prematuurtjes – waarbij de vaders er niet waren om moeder en kind te ondersteunen. Anderen besloten om thuis te bevallen. Wat raadt u ouders en artsen aan in deze overweldigende, angstaanjagende situatie?

Ik had het niet voor mogelijk gehouden dat dergelijke scenario's werkelijkheid zouden kunnen worden. Ooit. Aan het begin van de pandemie moesten de moeders alle bevallingen alleen uitvoeren, waarbij behalve het medisch personeel niemand aanwezig was om haar te ondersteunen. Onvoorstelbaar. Als de moeder COVID-positief bleek te zijn, dienden we de baby direct na de geboorte van de moeder te scheiden. Sommige moeders stonden erop om de baby bij zich te houden en wij beschouwden dit als hun beslissing. We hadden op dat moment niet genoeg informatie over de risico's als moeders hun baby's zouden besmetten. Nu is er gelukkig steeds meer bewijs dat het virus niet op deze manier wordt overgedragen aan baby's en dat moedermelk ook veilig is.

Om voor de hand liggende redenen moeten we de bezoeken aan de neonatale intensivecareafdeling nog beperken. We moeten ons eigen personeel beschermen en onze dienstverlening als ziekenhuis in stand houden. Met 18 baby's op de neonatale intensivecareafdeling in dezelfde ruimte kunnen we niet altijd afstand houden, maar we hebben allerlei regels en processen geïmplementeerd om iedereen veilig te houden. Ondanks onze beste inspanningen is deze situatie voor iedereen erg stressvol. We proberen Zoom te gebruiken, zodat moeders die de afdeling niet op mogen, kunnen zien hoe hun baby voor het eerst in bad gaat of voor het eerst gevoed wordt. We moeten echter erkennen dat het niet in de buurt van de echte ervaring komt – en het is voor het personeel even frustrerend als voor de ouders. I never imagined that this kind of scenario could happen. Ever. At the beginning of the pandemic, all deliveries were performed alone, with no one besides medical staff present to support the mother. Unimaginable. On those occasions when the mother was COVID-positive, we were told to separate the baby from the mother right after birth. Some mothers insisted on keeping the baby with them, and we considered this to be their decision. We didn’t have enough information at that point on the risks that mothers might infect their babies. Now, fortunately, there is increasing evidence that the virus isn’t passed on to babies in this way, and that breastmilk is safe, too.

For obvious reasons, we still have to limit visits to the NICU. We have to protect our own staff and keep up our hospital services. With 18 babies in the NICU in the same room, we can’t always ensure social distancing, but we have implemented all kinds of rules and processes to keep everybody safe. Despite our best efforts, this situation is very stressful for everybody. We try to use Zoom, so that mothers who can’t enter the NICU can witness their baby having a bath for the first time, or being fed. But, we have to acknowledge that it is not like the real thing – and it’s frustrating for both the staff and the parents.

Uit ons wereldwijde onderzoek blijkt dat het gedwongen sociale isolement voornamelijk mensen in een eenpersoonshuishouden en mensen van oudere leeftijd treft. Mensen in ziekenhuizen, verpleeghuizen en hospices zijn gescheiden van hun dierbaren en leven zo veel mogelijk in isolement, zelfs van de verzorgers. Hoe zou u, met het oog op de "helende kracht van aanraking", de gevolgen voor de gezondheid vanuit individueel en maatschappelijk oogpunt omschrijven?

Het feit dat mensen zich nu moeten isoleren, is verwoestend. De gevolgen hiervan zullen we pas later zien. Nu al zien we meer depressies, meer hartziekten en uitgestelde medische zorg voor ernstige aandoeningen zoals kanker, omdat de patiënten bang zijn om hun huis te verlaten. We zagen in de eerste maanden van COVID-19 ongeveer 20% minder vroeggeboortes. Een verklaring zou kunnen zijn dat moeders regelmatige controles hebben vermeden, wat meer doodgeboortes als gevolg had. Onder oudere mensen komt depressie vaak voor. Dit wordt beïnvloed door de mate van verbondenheid, sociale betrokkenheid en gemeenschapsgevoel die ze hebben. Het feit dat ze hun kinderen en kleinkinderen kunnen zien, houdt hen in leven.

Onderzoek naar de levensduur verwijst vaak naar de "blauwe zones" – de vijf gebieden in de wereld waar mensen veel langer dan gemiddeld leven. Deze studies toonden aan dat, afgezien van een gezonde voeding, alle vijf de regio's één ding gemeen hebben: een hoog respect voor en een goede integratie van de ouderen in de gemeenschap. Terugkomend op COVID-19: het bewijs is overweldigend dat isolatie en eenzaamheid onze levensduur beïnvloeden.

Om de situatie voor ouders en te vroeg geboren baby's in het ziekenhuis te verbeteren, hebt u een driehoek voorgesteld: contact, verbinding en compassie. Hoe vertaalt zich dit in het werk van een arts?

Ons motto is om elke situatie door de ogen van de ouders te bekijken. Voor hen is geen nieuws slecht nieuws. Ouders moeten voortdurend op de hoogte worden gehouden. We moeten zo vaak mogelijk in contact komen met de ouders, zelfs als er geen nieuws is om te delen. Het is beter om te veel te communiceren dan te weinig te communiceren. Dit helpt hen te laten zien dat we met hen meeleven, dat ze op ons oordeel kunnen vertrouwen en dat we zoveel mogelijk meewerken waar dat nodig blijkt.

Jaren geleden behandelden we een baby met een zeldzame huidziekte, die deed denken aan olifantenhuid. Ik onderhield nauw contact met de ouders, moedigde hen aan en sprak over zintuiglijke ontbering en het belang van menselijke aanraking. Jaren later schreef de moeder een boek, waarin ze het belang benadrukte van de connectie die ze had met het ziekenhuispersoneel. Ze had elk minuscuul detail uit onze gesprekken destijds onthouden. Dit deed mij inzien welke invloed we als artsen hebben op de communicatie met patiënten en hun familie.

Laten we eens in de kristallen bol kijken: Als deze pandemie voorbij is, zal dan onze benadering en houding ten opzichte van fysieke aanrakingen veranderen? In hoeverre zal onze samenleving veranderen en hoe beïnvloedt dit onze gezondheid?

We veranderen ons gedrag al – vaak op basis van angst, maar ook op basis van logica. We zijn achterdochtig geworden ten opzichte van mensen. We vragen mensen om hun mondkapje op te zetten als ze bijvoorbeeld in een lift naast ons staan, wat begrijpelijk is. We zijn terughoudender geworden. Dat hangt echter ook af van de cultuur waarin we leven. In Israël omhelzen we elkaar graag. Omhelzen of zoenen is ons standaard gedrag wanneer we elkaar ontmoeten en het is lastig om afstand te houden.

Ik ben echter optimistisch: we zijn een flexibele samenleving. We hebben ons aangepast aan de mondkapjes en we zullen ons weer opnieuw aanpassen, als het weer mogelijk is. Dit is een traumatische tijd en dit virus is absoluut geen spelletje. We zullen desondanks andere manieren vinden om verbinding te maken. Zodra dit weer kan, zullen we weer terugvallen op fysieke aanrakingen, want verbinding maken door aanraking zit in onze natuur.

Prof. Dr. Tzipi Strauss

Specialist in kindergeneeskunde en neonatologie

Prof. Dr. Tzipi Strass behaalde een master in de gezondheidszorgwetenschap aan de Universiteit van Harvard. Ze is directeur van de afdeling Neonatologie en de neonatale intensivecareafdeling (NICU) van het Sheba Medical Center. Dit wordt beschouwd als één van de tien meest toonaangevende ziekenhuizen ter wereld.